Skip to main content

He Ea I Ka ʻAi

img

He wā kupaianaha kēia, ua piha ʻo Hōkūleʻa he kanalima makahiki ma Malaki nei.  ʻO Hōkūleʻa ka waʻakaulua holomoana nui mua i loko o ʻeono hāneli a ʻoi makahiki.  Ma ka holomoana mua ma ka makahiki kanahikukumaono, ua wehe ia nā ala kai o nā kūpuna o ka Moananuiākea, a ua hoʻopili hou ʻia mākou. ʻO ka Moananuiākea, he ala hoʻopili, ʻaʻole ia he kōā hoʻokaʻawale. Ma ia holo mua ua hoʻōia pū ka hoʻokele ʻia o ka moana e ko mākou kūpuna, e hōʻole ʻana i ka manaʻo e ko waho no ka hōʻea ʻo mākou i nā moku o ka moana ma ka ʻulia.  Mai ka wā i lana mua ai ʻo Hōkūleʻa, ua hānau ʻia maila he ʻewalu waʻakaulua holo kai hohonu ma Hawaiʻi, a he nui hou aku ma ka Pākīpika ākea.  Ua holo ua mau waʻa ala a puni ka moana a me ka honua, eia naʻe i loko nō o ka hoʻōla hou ʻia o nā mākau hoʻokele a holo kai, ua hoʻolako ʻia nā waʻa me ka ʻai maʻamau o kēia wā i loaʻa maila mai nā hale kūʻai nui.  ʻAʻole i lako nā waʻa me ka ʻai o ka ʻāina.

Ma ka makahiki 2018/2019 ua hoʻolālā ʻo Nā Kālai Waʻa, ka ʻohana Makaliʻi hoʻi, i kahi ala holomoana hou, he ala e hoʻokele ana i ko mākou hui, ko mākou ʻohana hoʻi ma ke ala e mau aku ai a e lilo i koina no kēia mua aku. He ala ia e kau ai ko mākou hui, ko mākou mau ʻohana, a me ko mākou kaiāulu ma ke ala ola o ko mākou poʻe kūpuna, he ala pili i ka ʻāina, he ala e loli ai ka ʻono o ke ālelo me ke kino, a he ala  ola nō hoʻi. ʻO Hanaunaola ka inoa o kēia holo ʻana.  ʻO ka manaʻo nui, ʻo ia hoʻi e hoʻolako i ka waʻa a me ka moku ʻūkali me ka ʻai pono i hoʻoulu a mālama paʻa ʻia ma ko mākou mokupuni.  He ala ia i kau ʻole ʻia no nā makahiki he mau hāneli. He ala e kū ʻoiaʻiʻo i ke aʻoaʻo me ke kahua o ko mākou Kāpena Nui ʻo Clay Bertlemann, “He waʻa he moku, He moku he waʻa”.  Ke mālama mākou kekahi i kekahi, e ola ka waʻa.  Ke ola ka waʻa, e ola ka moku i ke kuanaʻike a me ka hana like a lilo ko mākou moku, ʻo ia hoʻi ko mākou waʻa!

img1

Ua heahea aku ʻo Chadd ʻŌnohi Paishon ko mākou kāpena a hoʻokele pwo i ke kaiāulu e komo ma kēia aukahi hānai waʻa me ka hoʻopuka aku, “inā e kō ai kēia pahuhopu iā kākou, he hōʻailona ia. Inā ʻaʻole e kō ana he hōʻailona nui hou aku nō ia.” Ua kū nui mai ke kaiāulu.  Ua komo piha he ʻumi hui a me nā kānaka he nui wale e komo ai i ka hoʻoulu, hoʻomākaukau, a mālama ʻai ma o nā loina kahiko a me ka ʻenehana hou.  Ua lilo nō lākou nā “kākoʻo holokai” o ka ʻāina.  ʻO ka nīnau nui mua, ʻo ia hoʻi, “he aha ka ʻai e hoʻoulu ʻia ai i pono ka waʻa?”  a ʻo ka hāpane koke o ka hoʻokele, “ʻo ka nīnau nui, ʻo ia hoʻi, he aha ko ka ʻāina e h’āʻawi mai ai?  E hoʻoulu i nā mea kūpono no ka ʻāina a me ko ʻoukou ʻohana, a e hāʻawi mai ai i nā koena na mākou, a na mākou e lawe i ua ʻai la i ʻai na ka waʻa.

A ua hoʻomaka ka huakaʻi holo.  Ma ka holo ʻana o ka makahiki ua hoʻoulu ʻia ka ʻai, ua hele a mākau loa ma ka mālama ʻai, ua pili ke kaiāulu, a ua lako i ka ʻai. A ʻo ka hopena, ua lako ka waʻa, ua hānai pono ʻia nā holokai, a lei i ka lei o ka lanakila!  I kēlā lā kēia lā ua kau ma ke kūlelepaho ka ʻai i ʻai ʻia, no ke kaiāulu hea ia ʻai, a na wai i hoʻomākaukau.  Ua ʻemi loa ai ka ʻōpala ma ka waʻa.  He hapa ʻeke wale nō ka ʻōpala i loaʻa maila a ʻemi iki mai nō.  Ua ikaika nā holokai, a ua hoʻi me ke olakino i paʻa aʻe ma mua o ka haʻalele.  He hōʻoia kēia huakaʻi i ke akamai o ka ʻike kūpuna no ke ola pono o ko kākou Lāhui i kēia wā hou.

Ma ka panina o ka holo ʻana, ua neʻeneʻe mai mai ka ʻalihilani he ʻino hou, he ʻino nui, he ʻino e hoʻāʻo ana i ka ʻohana waʻa, ka ʻohana moku, ka ʻohana honua hoʻi.  ʻO Kovita ka inoa o ka maʻi ʻino loa.  I ka wā kahiko he ʻāina kū ʻokoʻa ʻo Hawaiʻi ma ke ea a ma ka ʻai hoʻi.  Na mākou i hoʻoulu a hānai iā mākou iho, ʻaʻole i pono e kūʻai ʻia ka ʻai mai ko waho ʻāina.  

img1

Eia naʻe, i kēia mau lā, hōʻea he 90% a ʻoi o kā mākou ʻai mai waho mai o Hawaiʻi.  He palekana ʻole ka hihia e hōʻea ana inā kū nā moku i ka hōʻea ʻole ai.  Ma ka waʻa ʻo ka hoʻomākaukau koke ka hana e hana mau ʻia i mākaukau ke hōʻea ka wā i pono ai ka lele koke a holo.  Hoʻomaka ka hoʻomākaukau ʻana he mau mahina a makahiki hoʻi ma mua.  Na ka hana i paʻa iā mākou mai ka holo Hanaunaola ka hana me ka ʻike e ola ai mākou ma kēia ʻino nui.  ʻO nā hui me nā kānaka like i kū mai no Hanaunaola nā hui a poʻe i kū hou mai e hānai ai i ke kaiāulu.  Ua lilo lākou he mau kikowaena e hōʻea ai ka poʻe e kiʻi i ka ʻai.  Hāʻawi aku nā mahiʻai me nā ʻūhai holoholona i nā koena ʻai i hiki ke mālama ʻia a hoʻomāhelehele hou ʻia i nā ʻohana i mea e ola ai ke kaiāulu.  ʻAʻole ʻo Haunaunaola he huakaʻi holomoana wale nō, he huliau ia i ke kuanaʻike me ka nohona e kū aʻe ai i ka ʻike o ko mākou poʻe kūpuna.  Na ka maʻilele i hoʻomaopopo pono iā mākou no ke ea i pono ai ka lako i ka ʻai o ka ʻāina. ʻAʻole i lōʻihi aʻe mai ka mao ʻana mai o ka maʻilele me ka polapola o ke kaiāulu i hōʻea mai he hana weliweli ma ka ʻāina ʻo Lāhaina.  Ua pau ka nui o ke kaona i ke ahi, ua hoʻi he haneli a ʻoi kānaka i ka malu o ke Akua, a ua pau he 2200 a ʻoi hale i ke ahi.  Ua hoʻolālā mua ka hui Hanaunaola i ka hōʻea aku ma Maui e aʻo ai i ka hoʻomākaukau a mālama ʻana i ka ʻai pono, akā naʻe me ka hōʻea o ka ʻino weliweli, me ka ʻihiʻihi loa, ua manaʻo lākou e hoʻopāneʻe.  Eia naʻe, ua noi mai ko Maui e hōʻea nō ʻo Hanaunaola mā e aʻoaʻo a e kōkua mai ai.  Me ka haʻahaʻa nō i hōʻea aku a ua nani wale ka hopena. Me ia mākau hou i hoʻomaka ai lākou e hoʻomākaukau i ka ʻai pono, he ʻai ʻono, he ʻai kuʻuna hoʻi no ka poʻe i pōpilikia i ke ahi.  Ua mālama ʻia ka ʻai me ka iʻa, ʻo ka lūʻau ʻoe, o ka palaʻai ʻoe, o ka puaʻa ʻoe a pēlā aku nō.  He ʻai ʻono a he ʻai hoʻōla.  He ʻai e ikaika ai ke kino, ka naʻau, a me ka ʻuhane. He ʻai e lana nui ai ka manaʻo.

img1

Ma ka ʻikemaka ʻana i ke koʻikoʻi o ka ʻai kuʻuna no ko kākou poʻe me ke ala hoʻōla e kau ai me kēia hana ʻai, ua komo nui ka ʻiʻini e kaʻanalike i kēia mākau me ko kākou ʻohana a puni ka Moananuiākea. Ua kō ka ʻiʻini me ka hōʻea mai o ka hanana kauʻāina nui, ʻo ka pukana ʻumikūmākolu o ka Festival of Pacific Arts me ka mākia ʻo “Hoʻoulu Lāhui.  Ma kēia ʻaha ua ākoakoa mai he mau waʻa mai nā kihi like ʻole o ka Pākīpika, mai Aotearoa ʻoe, ma Lalokona ʻoe, mai Mikonesia ʻoe, a pēlā aku, i pae aʻela ma kapakai o Kualoa me Hakipuʻu, kahi i kūkulu ʻia he kauhale waʻa e mālama ai i nā holokai i hōʻea mai.  A ma kēia kauhale i hānai ʻia ai ka poʻe me kekahi o nā ʻai i mālama ʻia mai ko mākou ʻāina a ua aʻo pū iā lākou i nā ʻano mālama ʻai like ʻole i mākaukau no ka holo kai hohonu.  I ke kau ʻana o ka peʻa e hoʻi ai lākou i ko lākou mau ʻāina, ua lako nā waʻa i ka ʻai a me ka ʻike e ola pono ai lākou mai ka ʻāina, a ʻaʻole mai nā halekūʻai nui.

Ua ola hou nā ala kai o ko kākou kūpuna a ua kaʻanalike ʻia ka mālama ʻai me ka ʻohana, eia naʻe, ua holo ko kākou mau waʻa i ō a i aneʻi, a ua holo a puni ka honua hoʻi he ʻumi makahiki aku nei.  A no laila, pehea e kaʻana aku ai i kēia ʻike me ko ka honua a puni?  ʻO ka wehe ala kūpono ka hana a ko mākou poʻe kūpuna inā ʻike mākou i nā hōʻailona.  A ma ō ke kōkua o kahi hui hāʻawi kālā manawaleʻa i alakaʻi ʻia e nā ʻōiwi, ʻo Tamalpais Trust ia, ua huakaʻi kahi kime ʻuʻuku i ka ʻāina Italia no ka hanana ʻai pono nui ʻo Terra Madre ma ke kulanakauhle ʻo Turin ma ka makahiki 2024.  Ma laila mākou i kaʻana aku ai i ko mākou moʻolelo ʻai o Hanaunaola me ka ʻuhali ʻana i ka ʻai kuʻuna mai Hawaiʻi aku i mālama ʻia no ka hānai ʻana i ka poʻe ʻōiwi i ʻai lākou i ka ʻono o ke ea.  

img1

A ma ka hōʻea ʻana i nei makahiki 2025, ua hoʻolauleʻa mākou i ka piha makahiki kanalima o ka hoʻolana ʻia ʻo Hōkūleʻa.  A, i mea e kilipohe pono ai kēia moʻolelo, me ka haʻahaʻa mākou i hoʻolako ai i ka waʻa makua o mākou i ka ʻai kuʻuna mai ko mākou ʻāina i mālama ʻia no ko lākou holokai ʻana a puni ka Moananuiākea ma kēia anahulu makahiki ʻelima o kona holo ʻana. Ua kū nō kēia huakaʻi holo ʻo Hanaunaola me ka holo ʻana i hahai mai ʻo Hanaunamau i ko mākou kahua i paʻa iā ʻanakala Clay Bertlemann a ua kaʻanalike ʻia kēia ʻike waiwai a puni ka honua.  He waʻa he moku, He moku he waʻa, a ʻo ka honua a puni ko mākou moku.

No ka ʻikepili o Nā Kālai Waʻa a me ka huakaʻi holo ʻo Hanaunaola e kipa iā nakalaiwaa.org 

Your support keeps our site free

Support Indigenous writers and journalists. This content is made entirely possible by loyal readers like you. Cultural Survival does not believe in paywalls. We rely on our supporters and readers to give what they can so that we can continue bringing you Indigenous-led solutions.

 

Our website houses close to five decades of content and publishing. Any content older than 10 years is archival and Cultural Survival does not necessarily agree with the content and word choice today.