He wā kupaianaha kēia, ua piha ʻo Hōkūleʻa he kanalima makahiki ma Malaki nei. ʻO Hōkūleʻa ka waʻakaulua holomoana nui mua i loko o ʻeono hāneli a ʻoi makahiki. Ma ka holomoana mua ma ka makahiki kanahikukumaono, ua wehe ia nā ala kai o nā kūpuna o ka Moananuiākea, a ua hoʻopili hou ʻia mākou. ʻO ka Moananuiākea, he ala hoʻopili, ʻaʻole ia he kōā hoʻokaʻawale. Ma ia holo mua ua hoʻōia pū ka hoʻokele ʻia o ka moana e ko mākou kūpuna, e hōʻole ʻana i ka manaʻo e ko waho no ka hōʻea ʻo mākou i nā moku o ka moana ma ka ʻulia. Mai ka wā i lana mua ai ʻo Hōkūleʻa, ua hānau ʻia maila he ʻewalu waʻakaulua holo kai hohonu ma Hawaiʻi, a he nui hou aku ma ka Pākīpika ākea. Ua holo ua mau waʻa ala a puni ka moana a me ka honua, eia naʻe i loko nō o ka hoʻōla hou ʻia o nā mākau hoʻokele a holo kai, ua hoʻolako ʻia nā waʻa me ka ʻai maʻamau o kēia wā i loaʻa maila mai nā hale kūʻai nui. ʻAʻole i lako nā waʻa me ka ʻai o ka ʻāina.
Ma ka makahiki 2018/2019 ua hoʻolālā ʻo Nā Kālai Waʻa, ka ʻohana Makaliʻi hoʻi, i kahi ala holomoana hou, he ala e hoʻokele ana i ko mākou hui, ko mākou ʻohana hoʻi ma ke ala e mau aku ai a e lilo i koina no kēia mua aku. He ala ia e kau ai ko mākou hui, ko mākou mau ʻohana, a me ko mākou kaiāulu ma ke ala ola o ko mākou poʻe kūpuna, he ala pili i ka ʻāina, he ala e loli ai ka ʻono o ke ālelo me ke kino, a he ala ola nō hoʻi. ʻO Hanaunaola ka inoa o kēia holo ʻana. ʻO ka manaʻo nui, ʻo ia hoʻi e hoʻolako i ka waʻa a me ka moku ʻūkali me ka ʻai pono i hoʻoulu a mālama paʻa ʻia ma ko mākou mokupuni. He ala ia i kau ʻole ʻia no nā makahiki he mau hāneli. He ala e kū ʻoiaʻiʻo i ke aʻoaʻo me ke kahua o ko mākou Kāpena Nui ʻo Clay Bertlemann, “He waʻa he moku, He moku he waʻa”. Ke mālama mākou kekahi i kekahi, e ola ka waʻa. Ke ola ka waʻa, e ola ka moku i ke kuanaʻike a me ka hana like a lilo ko mākou moku, ʻo ia hoʻi ko mākou waʻa!

Ua heahea aku ʻo Chadd ʻŌnohi Paishon ko mākou kāpena a hoʻokele pwo i ke kaiāulu e komo ma kēia aukahi hānai waʻa me ka hoʻopuka aku, “inā e kō ai kēia pahuhopu iā kākou, he hōʻailona ia. Inā ʻaʻole e kō ana he hōʻailona nui hou aku nō ia.” Ua kū nui mai ke kaiāulu. Ua komo piha he ʻumi hui a me nā kānaka he nui wale e komo ai i ka hoʻoulu, hoʻomākaukau, a mālama ʻai ma o nā loina kahiko a me ka ʻenehana hou. Ua lilo nō lākou nā “kākoʻo holokai” o ka ʻāina. ʻO ka nīnau nui mua, ʻo ia hoʻi, “he aha ka ʻai e hoʻoulu ʻia ai i pono ka waʻa?” a ʻo ka hāpane koke o ka hoʻokele, “ʻo ka nīnau nui, ʻo ia hoʻi, he aha ko ka ʻāina e h’āʻawi mai ai? E hoʻoulu i nā mea kūpono no ka ʻāina a me ko ʻoukou ʻohana, a e hāʻawi mai ai i nā koena na mākou, a na mākou e lawe i ua ʻai la i ʻai na ka waʻa.
A ua hoʻomaka ka huakaʻi holo. Ma ka holo ʻana o ka makahiki ua hoʻoulu ʻia ka ʻai, ua hele a mākau loa ma ka mālama ʻai, ua pili ke kaiāulu, a ua lako i ka ʻai. A ʻo ka hopena, ua lako ka waʻa, ua hānai pono ʻia nā holokai, a lei i ka lei o ka lanakila! I kēlā lā kēia lā ua kau ma ke kūlelepaho ka ʻai i ʻai ʻia, no ke kaiāulu hea ia ʻai, a na wai i hoʻomākaukau. Ua ʻemi loa ai ka ʻōpala ma ka waʻa. He hapa ʻeke wale nō ka ʻōpala i loaʻa maila a ʻemi iki mai nō. Ua ikaika nā holokai, a ua hoʻi me ke olakino i paʻa aʻe ma mua o ka haʻalele. He hōʻoia kēia huakaʻi i ke akamai o ka ʻike kūpuna no ke ola pono o ko kākou Lāhui i kēia wā hou.
Ma ka panina o ka holo ʻana, ua neʻeneʻe mai mai ka ʻalihilani he ʻino hou, he ʻino nui, he ʻino e hoʻāʻo ana i ka ʻohana waʻa, ka ʻohana moku, ka ʻohana honua hoʻi. ʻO Kovita ka inoa o ka maʻi ʻino loa. I ka wā kahiko he ʻāina kū ʻokoʻa ʻo Hawaiʻi ma ke ea a ma ka ʻai hoʻi. Na mākou i hoʻoulu a hānai iā mākou iho, ʻaʻole i pono e kūʻai ʻia ka ʻai mai ko waho ʻāina.

Eia naʻe, i kēia mau lā, hōʻea he 90% a ʻoi o kā mākou ʻai mai waho mai o Hawaiʻi. He palekana ʻole ka hihia e hōʻea ana inā kū nā moku i ka hōʻea ʻole ai. Ma ka waʻa ʻo ka hoʻomākaukau koke ka hana e hana mau ʻia i mākaukau ke hōʻea ka wā i pono ai ka lele koke a holo. Hoʻomaka ka hoʻomākaukau ʻana he mau mahina a makahiki hoʻi ma mua. Na ka hana i paʻa iā mākou mai ka holo Hanaunaola ka hana me ka ʻike e ola ai mākou ma kēia ʻino nui. ʻO nā hui me nā kānaka like i kū mai no Hanaunaola nā hui a poʻe i kū hou mai e hānai ai i ke kaiāulu. Ua lilo lākou he mau kikowaena e hōʻea ai ka poʻe e kiʻi i ka ʻai. Hāʻawi aku nā mahiʻai me nā ʻūhai holoholona i nā koena ʻai i hiki ke mālama ʻia a hoʻomāhelehele hou ʻia i nā ʻohana i mea e ola ai ke kaiāulu. ʻAʻole ʻo Haunaunaola he huakaʻi holomoana wale nō, he huliau ia i ke kuanaʻike me ka nohona e kū aʻe ai i ka ʻike o ko mākou poʻe kūpuna. Na ka maʻilele i hoʻomaopopo pono iā mākou no ke ea i pono ai ka lako i ka ʻai o ka ʻāina. ʻAʻole i lōʻihi aʻe mai ka mao ʻana mai o ka maʻilele me ka polapola o ke kaiāulu i hōʻea mai he hana weliweli ma ka ʻāina ʻo Lāhaina. Ua pau ka nui o ke kaona i ke ahi, ua hoʻi he haneli a ʻoi kānaka i ka malu o ke Akua, a ua pau he 2200 a ʻoi hale i ke ahi. Ua hoʻolālā mua ka hui Hanaunaola i ka hōʻea aku ma Maui e aʻo ai i ka hoʻomākaukau a mālama ʻana i ka ʻai pono, akā naʻe me ka hōʻea o ka ʻino weliweli, me ka ʻihiʻihi loa, ua manaʻo lākou e hoʻopāneʻe. Eia naʻe, ua noi mai ko Maui e hōʻea nō ʻo Hanaunaola mā e aʻoaʻo a e kōkua mai ai. Me ka haʻahaʻa nō i hōʻea aku a ua nani wale ka hopena. Me ia mākau hou i hoʻomaka ai lākou e hoʻomākaukau i ka ʻai pono, he ʻai ʻono, he ʻai kuʻuna hoʻi no ka poʻe i pōpilikia i ke ahi. Ua mālama ʻia ka ʻai me ka iʻa, ʻo ka lūʻau ʻoe, o ka palaʻai ʻoe, o ka puaʻa ʻoe a pēlā aku nō. He ʻai ʻono a he ʻai hoʻōla. He ʻai e ikaika ai ke kino, ka naʻau, a me ka ʻuhane. He ʻai e lana nui ai ka manaʻo.

Ma ka ʻikemaka ʻana i ke koʻikoʻi o ka ʻai kuʻuna no ko kākou poʻe me ke ala hoʻōla e kau ai me kēia hana ʻai, ua komo nui ka ʻiʻini e kaʻanalike i kēia mākau me ko kākou ʻohana a puni ka Moananuiākea. Ua kō ka ʻiʻini me ka hōʻea mai o ka hanana kauʻāina nui, ʻo ka pukana ʻumikūmākolu o ka Festival of Pacific Arts me ka mākia ʻo “Hoʻoulu Lāhui. Ma kēia ʻaha ua ākoakoa mai he mau waʻa mai nā kihi like ʻole o ka Pākīpika, mai Aotearoa ʻoe, ma Lalokona ʻoe, mai Mikonesia ʻoe, a pēlā aku, i pae aʻela ma kapakai o Kualoa me Hakipuʻu, kahi i kūkulu ʻia he kauhale waʻa e mālama ai i nā holokai i hōʻea mai. A ma kēia kauhale i hānai ʻia ai ka poʻe me kekahi o nā ʻai i mālama ʻia mai ko mākou ʻāina a ua aʻo pū iā lākou i nā ʻano mālama ʻai like ʻole i mākaukau no ka holo kai hohonu. I ke kau ʻana o ka peʻa e hoʻi ai lākou i ko lākou mau ʻāina, ua lako nā waʻa i ka ʻai a me ka ʻike e ola pono ai lākou mai ka ʻāina, a ʻaʻole mai nā halekūʻai nui.
Ua ola hou nā ala kai o ko kākou kūpuna a ua kaʻanalike ʻia ka mālama ʻai me ka ʻohana, eia naʻe, ua holo ko kākou mau waʻa i ō a i aneʻi, a ua holo a puni ka honua hoʻi he ʻumi makahiki aku nei. A no laila, pehea e kaʻana aku ai i kēia ʻike me ko ka honua a puni? ʻO ka wehe ala kūpono ka hana a ko mākou poʻe kūpuna inā ʻike mākou i nā hōʻailona. A ma ō ke kōkua o kahi hui hāʻawi kālā manawaleʻa i alakaʻi ʻia e nā ʻōiwi, ʻo Tamalpais Trust ia, ua huakaʻi kahi kime ʻuʻuku i ka ʻāina Italia no ka hanana ʻai pono nui ʻo Terra Madre ma ke kulanakauhle ʻo Turin ma ka makahiki 2024. Ma laila mākou i kaʻana aku ai i ko mākou moʻolelo ʻai o Hanaunaola me ka ʻuhali ʻana i ka ʻai kuʻuna mai Hawaiʻi aku i mālama ʻia no ka hānai ʻana i ka poʻe ʻōiwi i ʻai lākou i ka ʻono o ke ea.

A ma ka hōʻea ʻana i nei makahiki 2025, ua hoʻolauleʻa mākou i ka piha makahiki kanalima o ka hoʻolana ʻia ʻo Hōkūleʻa. A, i mea e kilipohe pono ai kēia moʻolelo, me ka haʻahaʻa mākou i hoʻolako ai i ka waʻa makua o mākou i ka ʻai kuʻuna mai ko mākou ʻāina i mālama ʻia no ko lākou holokai ʻana a puni ka Moananuiākea ma kēia anahulu makahiki ʻelima o kona holo ʻana. Ua kū nō kēia huakaʻi holo ʻo Hanaunaola me ka holo ʻana i hahai mai ʻo Hanaunamau i ko mākou kahua i paʻa iā ʻanakala Clay Bertlemann a ua kaʻanalike ʻia kēia ʻike waiwai a puni ka honua. He waʻa he moku, He moku he waʻa, a ʻo ka honua a puni ko mākou moku.
No ka ʻikepili o Nā Kālai Waʻa a me ka huakaʻi holo ʻo Hanaunaola e kipa iā nakalaiwaa.org